ΨΑΛΤΙΚΗ Κόντρες µέλους βυζαντινού

Η βυζαντινή υµνογραφία υπήρξε πεδίο αντιπαράθεσης, µε προεκτάσεις ιδεολογικές και κοινωνικές. Αιτία, η απόδοση των ύµνων µε λιτό ή µε δυτικό - πολυφωνικό - τρόπο
Μεγάλη Εβδοµάδα. Εκατοντάδες ψάλτες ανεβαίνουν στα αναλόγια µικρώνκαι µεγάλων εκκλησιών και ψάλλουν τους κλασικούς βυζαντινούς ύµνους.

Κι όµως πίσω απ’ τηβυζαντινή –ή εκκλησιαστική – µελουργία σιγοκαίει χρόνια µια κόντρα, µουσική αλλά και ιδεολογική, µεταξύ εκείνων που ήθελαν να επιβάλουν ευρωπαϊκή τετραφωνία στις χορωδίες και εκείνων που ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση (µονοφωνία). Ή αλλιώς εκείνων που αντιπροσώπευαν το λιτό και απέριττο της βυζαντινής µουσικής (µια µελωδική γραµµή, ακόµη και από πολλούς εκτελεστές) και αυτών που ήθελαν πιο δυτικές δοµές (τρεις ή τέσσερις διαφορετικέςφωνές, σε απλούστερους όµως µουσικούς δρόµους, µε λιγότερες αποχρώσεις στον ήχο).

Αυτή η ιλιγγιώδης ποίηση, αυτή η αντιπαράθεση ιδεών µε επίκεντρο τη βυζαντινή υµνογραφία γίνονται ακόµη πιο κατανοητές αυτές τις µέρες.

Βρίσκοµαι στον ναότης Αγίας Ειρήνης, στην οδό Αιόλου της Αθήνας. Λίγο πριν αρχίσει το Τροπάριο της Κασσιανής, οι καρέκλες γεµίζουν από ψαγµένους – όχι κατά ανάγκην πιστούς – και η συζήτηση ανάβει.

«Πρόλαβα για χρόνια τον µεγάλο µας ψάλτη Θρασύβουλο Στανίτσαστον Αγιο ∆ηµήτριο Αµπελοκήπων. Τα γυρίσµατά του ήταν ανεπανάληπτα», µου λέει, δίπλα, ένας λάτρης της ψαλτικής τέχνης από την Καρύταινα.

Στο κοινό βρίσκονται δηµοτικοί µουσικοί (όπως ο σολίστας του κλαρίνου Γιώργος Κωτσίνης), άνθρωποι των ωδείων, µέχρι και αναβιωτές του ρεµπέτικου όπως ο Γιάννης Εµµανουηλίδης. Και αν απορείτε για το ετερόκλητο κοινό, σηµειώστε πως εδώ ψάλλει µια εµβληµατική φιγούρα της βυζαντινής µουσικής. Ο Λυκούργος Αγγελόπουλος, µαθητής τουΣίµωνα Καρά, ιδρυτής της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας, συγγραφέας και ερευνητής.

Ο ναός έχει και τους δικούς του συµβολισµούς, ως πρώτη Μητρόπολη των Αθηνών. Εδώ έψαλλε ο Ιωάννης Θ. Σακελλαρίδης πουθεωρείται θεµελιωτής της τετραφωνίας και των δυτικών προσµείξεων. Εδώ έψαλλε και ο Σπύρος Περιστέρης της αντίθετης σχολής. Εδώ τώρα ψάλλει και ο Λυκούργος Αγγελόπουλος πουτηρεί – µαζί µε τον ιερέα ΘωµάΧρυσικό – το τυπικό και τη µονοφωνία. Γενικά πάντα όποιος έπαιρνε το «κάστρο» της Αγίας Ειρήνης, κέρδιζε στους συσχετισµούς. «Κρατάµε την παράδοση απλά», µου λέει ο Λυκούργος Αγγελόπουλος την ώρα που δεκάδες θαυµαστές του τον χαιρετούν, του µιλούν, τον ρωτούν.

Ενας προσεχτικός παρατηρητής καταλαβαίνει απ’ τον τρόπο που ξεδιπλώνονται οι ύµνοιστην Αγία Ειρήνη τη µάχη των ιδεών. Θα ξετυλίξω το νήµα απ’ την αρχή, προσπαθώνταςνα καταλάβω τι είναι η βυζαντινή µουσική: «Είναι η λειτουργική µουσική της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» – της καθ’ ηµάς – όπως µου λέει ο ερευνητής Νίκος ∆ιονυσόπουλος.

Στους βυζαντινούςύµνους σµίγουν τρειςπολιτισµοί: οιουδαϊκός, ο αρχαιοελληνικός και ο συριακός πολιτισµός. Από τον 5ο έως τον 11ο αιώνα µορφές όπως ο Ιωάννης∆αµασκηνός και ο Ρωµανόςο Μελωδός µελοποίησαν ύµνους και τους διέδωσαν, ενώ απ’ τον 13ο αιώνα νέα διάσταση δόθηκε από υµνωδούς σαν τον Ιωάννη Κουκουζέλη.

Η Τουρκοκρατία αναχαιτίζει την άνθηση της υµνογραφίας, ενώ στα µέσα του 19ου αιώνα διαµορφώνεται πιο αισθητά το νοερό «χαντάκι» της αντιπαράθεσης µεταξύ ∆ύσης και Ανατολής (και) στο πεδίο της ψαλτικής.

Τοµή θεωρείται, σύµφωνα µε τον ερευνητή της ψαλτικήςΓιώργο Αγγελινάρα, η Θεία Λειτουργία που παρουσίασαν το 1844 ο ΙωάννηςΧαβιαράς και ο Αυστριακός Ραντχάντιγκερ στην Αγία Τριάδα της Βιέννης. Για πρώτη φορά η λειτουργία εναρµονίστηκε σε ευρωπαϊκή τετραφωνία, µεχορωδία 24 ψαλτών!

Είναι ενδιαφέρον πως στις αρχές του 20ού αιώνα αυτή ακριβώς η προσέγγιση είχε κυριαρχήσει στις περισσότερες εκκλησίες της Αθήνας και η Θεία Λειτουργία ψαλλότανπολυφωνικά.

Στην αντιπαράθεσηενεπλάκησαν και λογοτέχνες όπως ο υπερασπιστής της τετραφωνίας –που όµως άσκησε και κριτική– Ζαχαρίας Παπαντωνίου και οι Αλέξανδρος Παπαδιαµάντης και Στρατής Μυριβήλης, που υπερασπίστηκαν τη λιτή απόδοση των βυζαντινών ύµνων.

Το όνοµα -σταθµός για τηναντιπαράθεση ήταν ο Ιωάννης Θ. Σακελλαρίδης που το 1886 καθιερώνει το τρίφωνο αρµονικό σύστηµα και που καταφέρνει λόγω του κύρους του – αλλά και της χαρισµατικής του τεχνικής και φωνής – να τοδιαδώσει σε όλητην Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό πως µέχρι τα µισά του 20ού αιώνα οι ψάλτες έψαλλαν α λα Σακελλαρίδη, παρά την επίθεση που δέχθηκε εκείνος από τον Μητροπολίτη Αθηνών Προκόπιο.

Το 1948, από την άλλη, είναι το έτος που το κλίµα µεταστράφηκε υπέρ της λιτής προσέγγισης. Τότειδρύθηκε ο Σύλλογος Φίλων της Βυζαντινής Μουσικής που κατάφερε και µια πρώτη νίκη έναντι των δυτικών: Τοποθετείται βυζαντινός χορός στη Μητρόπολη Αθηνών µε χοράρχη τον Νικόλαο Παπά και τον εµβληµατικό Σπύρο Περιστέρη.

Το 1966, ο Θρασύβουλος Στανίτσας, Αρχων Πρωτοψάλτης του Οικουµενικού Πατριαρχείουαπελαύνεται απ’ την Πόλη– όπως και εκατοντάδες Ελληνες – και συµβάλλειστην «αποκατάσταση της τάξης» µε τις ψαλµωδίες του στον Αγιο ∆ηµήτριο Αµπελοκήπων µε µονοφωνική χορωδία και πλήθος θαυµαστών (όπωςκαι σήµερα έχει θαυµαστές ο Λυκούργος Αγγελόπουλος).

Σήµερα, πουαυτή η αντιπαράθεση έχει εξασθενήσει και που η Θεία Λειτουργία ακούγεται µε τον λιτότρόπο σε ναούς και σε ηχογραφήµατα, ζούµε, όπως λέει ο Νίκος ∆ιονυσόπουλος, «την εποχή της εγγράµµατης παιδείας» στη βυζαντινή µουσική και ψαλτική...

«Στην προσπάθεια εναρµόνισης τη βυζαντινής µε τη δυτική µουσική, κακοποίησαν τη δοµή της», υποστηρίζει ο συνθέτης Μιχάλης Αδάµης

«Απλοποίηση µιας πολύπλοκης µουσικής»

«Η βυζαντινή µουσική είναι ένας πλήρης µουσικός πολιτισµός, µε αρχές, ήθος και φιλοσοφία. Είναι µονοφωνική», τόνισε στα «ΝΕΑ» ο συνθέτης Μιχάλης Αδάµης (ο µουσικός που αποκατέστησε από χειρόγραφα την «Ακολουθία των Τριών Παίδων ενΚαµίνω», ανάµεσα σε άλλα). «Η βυζαντινή µουσική έφτασε το µονοφωνικό είδος σε θαυµαστά ύψη εκλέπτυνσης. Η επιτυχία της σχολής της µονοφωνικής λιτότητας είναι πως η µουσική αποτελείται από φράσεις. Η µία δένεται µε την άλλη και δηµιουργείται µια συνεχής ροή. Αντίθετα, ο Σακελλαρίδης και οι άλλοι, προσπαθώντας να εναρµονίσουν τη βυζαντινή µε τη δυτική µουσική απλά κακοποίησαν τη δοµή της. Μιλάµε για µια απλοποίηση της µουσικής, ενώ η βυζαντινή µουσική είναι πολύπλοκη, µεδιαστήµατα κ.λπ. Η φράση αναδεικνύεται, άρα αναδεικνύεται και όλο το µέλος».